Επιμέλεια Γιώργος Θεοχάρης
Παθολόγος
Το 4ο Πανευρωπαϊκό συνέδριο Επείγουσας Ιατρικής συνδιοργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Εταιρία Επείγουσας Ιατρικής και την Ελληνική Εταιρεία Επείγουσας Ιατρικής στην Κρήτη τον Οκτώβριο του 2006. Πρόεδρος του Συνεδρίου ήταν η καθηγήτρια Αναισθησιολογίας του Πανεπιστημίου της Κρήτης κα Ελένη Ασκητοπούλου. Κατά την διάρκειά του έλαβαν χώρα 130 διαλέξεις και 470 επιστημονικές παρουσίες. Η προσέλευση και το ενδιαφέρον Ελλήνων Ιατρών πλήν των αναισθησιολόγων και των ιατρών του ΕΚΑΒ ήταν μάλλον περιορισμένη. Από τις πιο ενδιαφέρουσες ομιλίες ήταν του νεοεκλεγέντα επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κρήτης κ. Πάνου Αγοριδάκη για το παρόν και το μέλλον των τμημάτων επειγόντων περιστατικών στην Ελλάδα. Με βάση το Ευρωπαϊκό Μανιφέστο της Επείγουσας (Ε.Μ.Ε.Ι.) Ιατρικής παρουσίασε τους τομείς όπου τα Τ.Ε.Π. συμφωνούν με τις οδηγίες του Ε.Μ.Ε.Ι. όπως την παροχή δωρεάν ιατρικής συνδρομή σε καθένα που την ζητά στα Τ.Ε.Π. όλο τω 24ωρο, την ιατρική αυτονομία των Τ.Ε.Π. σε νοσοκομεία άνω των 200 κλινών, την παρουσία ιατρών των κυριοτέρων ειδικοτήτων. Από την άλλη πλευρά τόνισε τα σημεία μη υιοθέτησης των οδηγών από τα Τ.Ε.Π. των οδηγών του Ευρωπαϊκού Μανιφέστου Επείγουσας Ιατρικής:
- ότι η επείγουσα ιατρική δεν υπάρχει ως αυτόνομη ειδικότητα στην Ελλάδα.
- τα Τ.Ε.Π. δεν έχουν αυτόνομο ιατρικό προσωπικό.
- δεν υπάρχει ομοιογενής καταγραφή των περιστατικών ώστε να αξιολογείται το επίπεδο παροχής υπηρεσιών.
- ο αριθμός των επισκέψεων στα Τ.Ε.Π. είναι απαράδεκτα υψηλές.
- η απουσία Ιατρικού Διευθυντή με εξειδίκευση στην Επείγουσα Ιατρική είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζει αρνητικά την συνολική οργάνωση της παρασχόμενης ιατρικής φροντίδας από τα Τ.Ε.Π.
Σας παραθέτουμε μερικές εργασίες που παρουσιάστηκαν στο 4ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο της Επείγουσας Ιατρικής και έχουν σχέση με την Προνοσοκομειακή παροχή επείγουσας βοήθειας και κυρίως με το ΕΚΑΒ.
Οξέα στεφανιαία σύνδρομα χωρίς προκάρδιο άλγος στην προνοσοκομειακή ιατρική
Πάλλη Ε., Μισιάρη Λ., Ιακωβίδου Ε., Γαρουφαλής Γ., Κορρές Ν.,Αναστασοπούλου Α., Πύρρος Δ.
ΕΚΑΒ Αθήνα
Εισαγωγή
Η σιωπηρή ή άτυπος εμφάνιση εμφράγματος του μυοκαρδίου (χωρίς δηλαδή προκάρδια ενοχλήματα) αναγνωρίζεται ως μια σχετικά συχνή εκδήλωση της στεφανιαίας νόσου που συνοδεύεται από κακή πρόγνωση.
Σκοπός
Σκοπός αυτής της μελέτης είναι η μελέτη περιπτώσεων άτυπων επεισοδίων στεφανιαίας ισχαιμίας με σκοπό να προσδιορίσουμε τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά της κλινικής εικόνας και το ιστορικό αναμνηστικό των ασθενών.
Υλικά μέθοδοι
Εξετάσθηκαν αναδρομικά 285 περιστατικά οξέως στεφανιαίου συνδρόμου σε περιστατικά που μεταφέρθηκαν με ασθενοφόρα του ΕΚΑΒ. Ολοι οι ασθενείς είχαν ΗΚΓραφικές αλλοιώσεις συμβατές με οξέα στεφανιαία σύνδρομα.
Αποτελέσματα
Κάθε επεισόδιο χαρακτηριζόταν άτυπο όταν δεν συνοδεύονταν από προκάρδιο άλγος, το οποίο είναι το κύριο σύμπτωμα στα οξέα στεφανιαία σύνδρομα. Σε 285 εξετασθέντα περιστατικά, 27 ασθενείς (9,47%) παρουσίαζαν άτυπα συμπτώματα. 16 από αυτούς ήταν άνδρες και 11 γυναίκες. Η μέση ηλικία των ασθενών με άτυπα συμπτώματα ήταν 71,12 ± 3,42 έτη. Σε 11 (40,7%) περιπτώσεις το κύριο σύμπτωμα ήταν δύσπνοια, σε 9 (33,33%) περιπτώσεις συγκοπτικό επεισόδιο ή λιποθυμία και στις υπόλοιπες 7 (25,92%) περιπτώσεις μια γαστρεντερική διαταραχή τύπου ναυτίας-εμέτου και κοιλιακού άλγους. Σακχαρώδης διαβήτης υπήρχε σε 12 (44%) περιπτώσεις.
Συμπέρασμα
Συχνά άτυπα συμπτώματα δεν αναγνωρίζονται ως κλινική εκδήλωση στεφανιαίας ισχαιμίας. Στην προνοσοκομειακή ιατρική ή ο υψηλός δείκτης υποψίας σιωπηρής ισχαιμίας του μυοκαρδίου θεωρείται σημαντικός, σε ηλικιωμένους ασθενείς με διαβήτη ή νευρολογικά νοσήματα που μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο που αυτοί οι ασθενείς προσλαμβάνουν ένα οξύ στεφανιαίο σύνδρομο.
Καρδιακή ανακοπή που επήλθε εκτός νοσοκομείου στην Αθήνα. Ανάλυση της αποτελεσματικότητας με κινητές μονάδες του ΕΚΑΒ
Λ. Μισικλή, Α. Μιχόπουλος. Δ. Τάγκας, Ν. Μανιάκη, Κ. Καπνόπουλος, Δ. Πύρρος.
ΕΚΑΒ, Αθήνα
Εισαγωγή
Ένα ποσοστό θανάτων από καρδιακά αίτια, που συμβαίνουν εκτός νοσοκομείου, θα μπορούσαν να αποφευχθούν με την επέμβαση έγκαιρης και αποτελεσματικής προνοσοκομειακής επέμβασης. Στην Αθήνα οι κινητές μονάδες αυξημένης φροντίδας του ΕΚΑΒ αποτελούν το πλέον αποτελεσματικό μέσο για την μείωση του ποσοστού αιφνίδιων θανάτων από καρδιακά αίτια. Ο σκοπός αυτής της μελέτης ήταν η μελέτη της αποτελεσματικότητας μιας κινητής μονάδας του ΕΚΑΒ στην Αθήνα για μια περίοδο 6 μηνών.
Μέθοδοι
Στοιχεία ελήφθησαν από το αρχείο των Υπηρεσιών Ασθενοφόρων του ΕΚΑΒ στην Αθήνα και αναλύθηκαν αναδρομικά.
Αποτελέσματα
Μεταξύ Αύγουστου 2005 και Ιανουαρίου 2006 η κινητή μονάδα αυξημένης φροντίδας του ΕΚΑΒ στην Δάφνη της Αθήνας, που εξυπηρετεί έναν πληθυσμό 518.000 κατοίκων, εκλήθη να αντιμετωπίσει 47 περιστατικά καρδιακής ανακοπής που συνέβησαν εκτός νοσοκομείου και σε όλα επιχειρήθηκε απινίδωση και ανάνηψη. Σε 39 (82,9%) περιπτώσεις ανευρέθη ασυστολία, σε 4 (8,5%) κοιλιακή ταχυκαρδία, σε 1 (2,1%) κοιλιακή μαρμαρυγή και σε 3 (6,44%) ηλεκτρομηχανικός διαχωρισμός. Μόνο σε ένα (2,12%) από τα 47 περιστατικά παρασχέθηκε ανάνηψη από προσκείμενο άτομο. Σε 6 ασθενείς (15,4%) από τις 39 με ασυστολία και σε όλες τις περιπτώσεις κοιλιακής ταχυκαρδίας οι ασθενείς επέζησαν. Όλοι οι ασθενείς με ηλεκτρομηχανικό διαχωρισμό απεβίωσαν. Ο μέσος χρόνος ανταπόκρισης από την λήψη της κλήσης έως την άφιξη της κινητής μονάδας στον ασθενή ήταν 12,38 λεπτά ± 6,19 στην ομάδα των επιζώντων και 12,81 λεπτά ± 4,75 σε ασθενείς με καρδιακή ανακοπή που δεν επέζησαν (0,802).
Συμπεράσματα
Στην μελέτη μας 23,40% των ασθενών με καρδιακή ανακοπή επέζησαν όταν επιχειρήθηκε ανάνηψη από κινητή μονάδα. Η ανάνηψη από προσκείμενα πρόσωπα και η ταχεία χορήγηση απινίδωσης έχει αποδειχθεί ότι συνοδεύονται με αυξημένη επιβίωση. Πρόσφατα όλα τα ασθενοφόρα των Αθηνών έχουν εφοδιασθεί με αυτόματο απινιδωτή και όλο το πλήρωμα των ασθενοφόρων έχει εκπαιδευτεί στην χρήση τους. Παράλληλα είναι σημαντικό να προωθήσουμε προγράμματα εκπαίδευσης στην ανάνηψη στο γενικό πληθυσμό και να τον ενθαρρύνουμε να παίζει ενεργό ρόλο στην προνοσοκομειακή ιατρική.
Συγκοπή στην προνοσοκομειακή ιατρική
Πάλλη Ε., Μισιάρη Λ., Γαρουφαλής Γ., Μιχαλάκη Ζ., Ιακωβίδου Ε.,Κότινα Ε., Πύρρος Δ.
ΕΚΑΒ Αθήνα
Εισαγωγή
Η συγκοπή ορίζεται ως η αιφνίδια απώλεια συνείδησης, που οφείλεται σε ελάττωση της εγκεφαλικής ροής αίματος και στην οποία ο ασθενής αναλαμβάνει πλήρως χωρίς ανάνηψη ή φαρμακολογική αγωγή. Στην Προνοσοκομειακή Ιατρική η σύγχυση με τον όρο συγκοπή είναι μεγάλη. Συνήθως άλλες παθήσεις που εκδηλώνονται ως προσβολή ή απώλεια του επιπέδου συνείδησης διαγιγνώσκονται λανθασμένα ως συγκοπτικά επεισόδια. Σκοπός αυτής της μελέτης ήταν η επιδημιολογική έρευνα, η διαγνωστική προσέγγιση και η επείγουσα αντιμετώπιση ασθενών με συγκοπτικό επεισόδιο σε εξωνοσοκομειακό επίπεδο.
Μέθοδοι – Υλικό
Αυτή η μελέτη αναλύει 218 ασθενείς που αρχικά χαρακτηρίστηκαν ως λιποθυμικά επεισόδια και για τους οποίους κινητοποιήθηκε κινητή μονάδα του ΕΚΑΒ.
Αποτελέσματα
Ανασκοπήθηκαν τα αρχεία 218 ασθενών με αρχική διάγνωση λιποθυμικό επεισόδιο. Πραγματικά συγκοπτικά επεισόδια διαγνώστηκαν σε 36 (16,51%) των ασθενών, σε 8 περιπτώσεις δεν ανευρέθη σαφής αιτία του συγκοπτικού επεισοδίου, σε 9 περιπτώσεις το αίτιο ήταν ορθοστατική υπόταση, σε 8 περιπτώσεις καρδιακή αρρυθμία, σε 7 περιπτώσεις ισχαιμία του μυοκαρδίου και σε 4 περιπτώσεις λιποθυμικό επεισόδιο. Επείγουσα αντιμέτωπιση χρειάστηκε σε 8 περιπτώσεις.
Συμπέρασμα
Οι γιατροί στην άσκηση της προνοσοκομειακής ιατρικής συχνά αντιμετωπίζουν ασθενείς με οξεία απώλεια της συνειδήσεως λόγω διαφορετικών αιτίων. Το προηγούμενο ιατρικό ιστορικό, κλινική εικόνα και η εξέταση του ασθενούς με τον έλεγχο της πιέσεως σε ορθία θέση και το ΗΚΓράφημα θεωρούνται σημαντικά στην αντιμετώπιση των περιπτώσεων.
Μείωση του επιπέδου συνείδησης και κώμα σε ηλικιωμένους ασθενείς στην προνοσοκομειακή ιατρική
Πάλλη Ε., Γαρουφαλής Γ., Ιακωβίδου Ε., Κορρές Ν., Μισιάρη Λ., Μιχαλάκη Ζ.,Κουπετόρη Μ., Πύρρος Δ.
Εισαγωγή
Η μείωση του επιπέδου συνείδησης, η εμβροντησία και το κώμα αποτελούν σημείο «εγκεφαλικής ανεπάρκειας» και πρέπει να αντιμετωπίζονται επειγόντως ώστε να προληφθούν και να ελαχιστοποιηθούν ανεπανόρθωτες βλάβες του κεντρικού νευρικού συστήματος. Στα ηλικιωμένα άτομα το κώμα αποτελεί μια συχνή αιτία κλήσης του ασθενοφόρου του ΕΚΑΒ. Σκοπός αυτής της μελέτης ήταν η έρευνα περιπτώσεων οξείας εμβροντησίας και κώματος σε ηλικιωμένους ασθενείς στην Προνοσοκομειακή Ιατρική, επικεντρωμένη σε επιδημιολογικά χαρακτηριστικά των ασθενών, στην αιτιολογία της εγκεφαλικής δυσλειτουργίας και στην επείγουσα αντιμετώπισή τους.
Υλικό – Μέθοδοι
Μελετήσαμε αναδρομικά 60 περιπτώσεις κώματος σε ασθενείς άνω των 70 ετών.
Αποτελέσματα
Η μέση ηλικία των ασθενών ήταν 77,62 έτη ± 6,10. Το αρχικό σκόρ της Γλασκώβης (GCS) ήταν 9,25 ± 2,13. Τα συχνότερα αίτια προσβολής της εγκεφαλικής λειτουργίας ήταν: σε 23 περιστατικά αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, σε 12 περιστατικά υπογλυκαιμία και διαβητική κετοοξέωση, σε 7 περιστατικά ηλεκτρολυτικές διαταραχές και νεφρική ανεπάρκεια, σε 6 περιπτώσεις δηλητηρίαση από ηρεμιστικά, υπνωτικά και κατάχρηση αλκοόλ, σε 3 περιπτώσεις εμπύρετος λοίμωξη και σε 2 περιπτώσεις υπερκαπνία. Σε 7 περιπτώσεις το αίτιο του κώματος παρέμεινε άγνωστο σε προνοσοκομειακό επίπεδο.
Συμπεράσματα
Σε ηλικιωμένα άτομα η εμβροντησία και το κώμα αποτελούν ένα συχνό ιατρικό πρόβλημα. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η διαγνωστική προσέγγιση είναι σχετικά εύκολη ειδικά σε περιπτώσεις με γνωστό ιατρικό ιστορικό. Στόχος της προνοσοκομειακής ιατρικής είναι η σταθεροποίηση αυτών των ασθενών με καρδιοαναπνευστική ανάνηψη.
Είναι απαραίτητη η λήψη ΗΚΓραφήματος 18 απαγωγών σε ασθενή με προκάρδιο άλγος στα Τ.Ε.Π. και στις κινητές μονάδες;
Lefevre, D’ Aguanos, Michel C., Morin L., Simon N. Fideration Urgences, Hospital Poissy ST Germain enLage, CHT Poissy France
Εισαγωγή
Οι πρόσφατες κατευθυντήριες οδηγίες προτείνουν το Ηλεκτροκαρδιόγραφημα (ΗΚΓ) 18 απαγωγών για όλους τους ασθενείς με προκάρδιο άλγος, μόνο όταν υπάρχει υποψία οξέως στεφανιαίου συνδρόμου (Ο.Σ.Σ.) στο ΗΚΓ δώδεκα απαγωγών. Αυτή η μελέτη διερεύνησε την συστηματική χρήση ΗΚΓραφήματος 18 απαγωγών για όλους τους ασθενείς με προκάρδιο άλγος, που εξετάσθηκαν στα τμήματα επειγόντων (ΤΕΠ) ή από προνοσοκομειακές κινητές καρδιολογικές μονάδες.
Μέθοδοι
Για όλους τους ασθενείς με προκάρδιο άλγος στα τμήματα επειγόντων περιστατικών, που επιλέχθηκαν από μία νοσοκόμο εξειδικευμένη στην επείγουσα ιατρική ή είχαν κατά την προσέλευση κινητής καρδιολογικής μονάδας ως κύριο σύμπτωμα προκάρδιο άλγος, ένα ΗΚΓράφημα δεκαοκτώ απαγωγών πραγματοποιήθηκε. Τα ΗΚΓραφήματα ερμηνεύθηκαν αναδρομικά και ανεξάρτητα του ενός
από τον άλλον, από δύο ιατρούς της επείγουσας ιατρικής και ένα καρδιολόγο, που δεν γνώριζαν την τελική διάγνωση. Τρείς ομάδες ασθενών ξεχώρισαν:
- ασθενείς με ΗΚΓραφήματα χωρίς αλλoιώσεις του διαστήματος ST
- ασθενείς με ΗΚΓραφικές αλλοιώσεις στο ΗΚΓ 12 απαγωγών
- ασθενείς με ΗΚΓραφικές αλλοιώσεις μόνο στις επιπλέον απαγωγές
Η τελική διάγνωση του οξέως στεφανιαίου συνδρόμου (Ο.Σ.Σ.) επικυρώθηκε με την ανεύρεση μη αναστρέψιμης μυοκαρδιακής βλάβης στην στεφανιογραφία ή στο σπινθηρογράφημα μυοκαρδίου.
Αποτελέσματα
689 ασθενείς με προκάρδιο άλγος συμμετείχαν στην έρευνα, 288 αποκλείστηκαν (σε 188 υπήρχε μόνο ΗΚΓ 12 απαγωγών και σε άλλους 100 ελλιπή στοιχεία). 401 ΗΚΓ 18 απαγωγών αναλύθηκαν. Στην ομάδα 1 περιλήφθησαν 221 ασθενείς (55%) με φυσιολογικά ΗΚΓραφήματα στην ομάδα 2 152 ασθενείς (37,9%) με διαταραχή ST από τους οποίους σε 69 διεγνώσθη οξύ στεφανιαίο σύνδρομο [17,2% (95% CI: 13,8 – 21,2)] και τέλος στην ομάδα 3 με 28 ασθενείς με παθολογικό ΗΚΓράφημα ανάσπαση του ST που ανευρέθη στις επιπλέον απαγωγές και διεγνώσθη οξύ στεφανιαίο σύνδρομο σε 5 ασθενείς [1,25% (95 CI:0,5-2,9)]. Το συνολικό ποσοστό ασθενών με οξύ στεφανιαίο σύνδρομο σε ασθενείς με προκάρδιο άλγος ήταν 18,5% (95CI: 14,9-22,5). Ο αριθμός των ασθενών με προκάρδιο άλγος και παθολογικό ΗΚΓράφημα 18 απαγωγών ήταν ένας για κάθε 77 ασθενείς που εξετάσθηκαν.
Συμπέρασμα
Η συστηματική εκτέλεση 18 απαγωγών ΗΚΓραφήματος σε ασθενείς με προκάρδιο άλγος βοήθησε στην διάγνωση ενός επιπλέον Οξέoς Στεφανιαίου Συνδρόμου για κάθε 77 ασθενείς με που εξέτασθηκαν. Λόγω της συχνότητας του προκάρδιου άλγους και της σημασίας της έγκαιρης διάγνωσης του Οξέως Στεφανιαίου Συνδρόμου αυτός ο αριθμός θεωρείται σημαντικός.
Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της απινίδωσης με αυτόματο εξωτερικό απινιδωτή σε περιστατικά με καρδιακή ανακοπή εκτός νοσοκομείου. Η εμπειρία από τη χρήση του σε μία τοπική υπηρεσία Επείγουσας Ιατρικής
Βέη Ε., Καραμέτος Ι., Τσατήρης Κ., Στάμνας Κ.
ΕΚΑΒ Βόλος
Εισαγωγή
Ο αιφνίδιος καρδιακός θάνατος είναι μια δραματική κατάσταση με χαμηλά ποσοστά επιβίωσης 3-5 (%). Η ταχεία απινίδωση είναι ο κύριος παράγοντας που επηρεάζει την επιβίωση μετά από καρδιακή ανακοπή, οφειλόμενη σε κοιλιακή μαρμαρυγή ή άσφυγμο κοιλιακή ταχυκαρδία. Ο αυτόματος εξωτερικός απινιδωτής και η καρδιοπνευμονική αναζωογόνηση έχει ενσωματωθεί στις υπηρεσίες επείγουσας ιατρικής της χώρας μας, με σκοπό να βελτιώσουμε τα ποσοστά επιβίωσης σε περιστατικά καρδιακής ανακοπής που συμβαίνουν εκτός νοσοκομείου.
Υλικά μέθοδοι
Σκοπός αυτής της αναδρομικής μελέτης είναι να αξιολογήσουμε την χρήση αυτόματων εξωτερικών απινιδωτών κατά την διάρκεια των 2 τελευταίων ετών 2004-2006 μετά την ενσωμάτωσή του στις τοπικές υπηρεσίες επείγουσας ιατρικής για εκτός νοσοκομείου περιστατικά στον Βόλο και τα περίχωρά του. Όλα τα περιστατικά για επείγουσες κλήσεις οφειλόμενες σε αιφνίδια καρδιακή ανακοπή, συλλέχθησαν και αναλύθηκαν. Ο αυτόματος εξωτερικός απινιδωτής χρησιμοποιήθηκε από τους διασώστες του ΕΚΑΒ σε 49 ασθενείς και συνδυάστηκε με καρδιοαναπνευστική ανάνηψη. Σε περιπτώσεις καρδιακής ανακοπής, όπου η ανάνηψη επιχειρήθηκε από προσκείμενα άτομα εξαιρέθηκαν. Ως ώρα κλήσης, θεωρήθηκε η ώρα έναρξης του επεισοδίου της καρδιακής ανακοπής.
Αποτελέσματα
Ο χρόνος επέμβασης από την ώρα που συνέβη η καρδιακή ανακοπή έως την άφιξη του ασθενοφόρου του ΕΚΑΒ κυμάνθηκε από 4-12 λεπτά (μέσος χρόνος άφιξης 8 λεπτά). Η απινίδωση πραγματοποιήθηκε 1-2 λεπτά από τον χρόνο άφιξης. Ο ρυθμός κατά την τοποθέτηση των ηλεκτροδίων του απινιδωτή ήταν κοιλιακή μαρμαρυγή /κοιλιακή ταχυκαρδία σε 18 ασθενείς (36,7%), ασυστολία σε 26 ασθενείς (53%), άσφυγμος καρδιακή δραστηριότητα σε 5 ασθενείς (10,2%). Η κοιλιακή μαρμαρυγή ανατάχθηκε επιτυχώς σε 5 ασθενείς (27,7%) που μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρχαν 4 περιστατικά στα 26 με κοιλιακή μαρμαρυγή στα οποία ο αυτόματος εξωτερικός απινιδωτής δεν προέβη σε ηλεκτρική εκκένωση15,38%.
Συμπέρασμα
Ο αυτόματος εξωτερικός απινιδωτής ως μέρος της βασικής ανάνηψης μπορεί να βελτιώσει την έκβαση σε περιστατικά καρδιακής ανακοπής που συμβαίνουν εκτός νοσοκομείου. Η πιο ταχεία επέμβαση είναι καλό να επιχειρείται από τα συστήματα επείγουσας ιατρικής για καλύτερα ποσοστά επιβίωσης. Η καλύτερη εκπαίδευση των διασωστών στη χρήση των αυτόματων εξωτερικών απινιδωτών και της καρδιααναπνευστικής ανάνηψης είναι χρήσιμη και η αυτόματη εξωτερική απινίδωση πρέπει να ακολουθείται με ανάνηψη υψηλού επιπέδου.