Οξύ κοιλιακό άλγος

Μιχάλης Οικονόμου
Γαστρεντερολόγος

Οξύ κοιλιακό άλγος: Ορισμός

Με τον όρο «οξύ κοιλιακό άλγος» θεωρούμε κάθε πόνο που εντοπίζεται στην κοιλιά και αναγκάζει τον πάσχοντα να ζητήσει επείγουσα ιατρική βοήθεια. Οι όροι «οξύς κοιλιακός πόνος» και «οξεία κοιλία» δεν είναι ταυτόσημοι. Η «οξεία κοιλία» αναφέρεται σε νοσήματα που απαιτούν συνήθως χειρουργική θεραπευτική αντιμετώπιση. Οι τύποι του οξέος κοιλιακού άλγους διακρίνονται σε σπλαχνικό, σωματικό ή τοιχωματικό και αντανακλαστικό ανάλογα με την προέλευση και τον παθοφυσιολογικό μηχανισμό. Ο ασθενής με κοιλιακό άλγος συνήθως αναγκάζεται να ζητήσει ιατρική βοήθεια το πρώτο εικοσιτετράωρο από την έναρξη των συμπτωμάτων. Η πλειονότητα των ασθενών αυτών εξετάζονται από τον οικογενειακό ιατρό, ενώ άλλοι καταφεύγουν στο τμήμα επειγόντων περιστατικών Νοσοκομείου που εφημερεύει.

Σύμφωνα με Ευρωπαϊκές, κλινικές μελέτες από τους ασθενείς που επισκέπτονται τον οικογενειακό τους ιατρό το 5-8% παραπέμπονται σε Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών Γενικού Νοσοκομείου. Ακόμη έχει διαπιστωθεί ότι σε κάθε πεντάδα παραπεμπομένων ασθενών οι δύο επιστρέφουν σπίτι τους με οδηγίες άμεσα και από τους τρείς που νοσηλεύονται τελικά ένας υποβάλλεται σε χειρουργική επέμβαση. Από το προσωπικό αρχείο του γράφοντος σε περιστατικά των «SOS Ιατρών» κατά την διετία 2000-2002 τα συχνότερα αίτια που προκαλούν οξύ κοιλιακό άλγος φαίνονται στον Πίνακα 1.

Αίτια

Συνήθεις αιτίες οξέος κοιλιακού άλγους είναι η οξεία λοιμώδης εντερίτιδα και η φλεγμονή ή απόφραξη κοίλου σπλάχνου. Αποτελεί κοινή εμπειρία των Ελλήνων ιατρών, ότι η οξεία μικροβιακή είναι περισσότερη συχνή τους θερινούς μήνες, ενώ η ιογενής παρουσιάζει εξάρσεις ορισμένους μήνες το χρόνο και προσβάλλει συγχρόνως αρκετούς κατοίκους συγκεκριμένης περιοχής. Η οξεία εντερική απόφραξη (5%) είτε αφορά απόφραξη του παχέος εντέρου είτε ειλεό από συμφύσεις σε ασθενείς που έχουν υποβληθεί σε χειρουργικές επεμβάσεις είναι συχνές αιτίες οξέος κοιλιακού άλγους και ακολουθούν σε συχνότητα η περίσφιγξη βουβωνοκήλης και η συστροφή σιγμοειδούς. Η συχνότερη αιτία κοιλιακού πόνου που χρήζει χειρουργικής αντιμετώπισης είναι η οξεία σκωληκοειδίτιδα. Σπανιότερες αιτίες είναι η επιπλοκή οξείας εκκολπωματίτιδας και η διάτρηση πεπτικού έλκους ή άλλου κοίλου σπλάχνου.

Στην διαφορική διάγνωση του οξέος κοιλιακού άλγους θα πρέπει να αποκλειστούν ο κωλικός του νεφρού από νεφρολιθίαση και ο κωλικός της χοληδόχου κύστης από χολολιθίαση ή χοληδοχολιθίαση. Η οξεία παγκρεατίτιδα θα πρέπει να περιλαμβάνεται στην διαφορική διάγνωση, ενώ σπανιότερες αιτίες είναι η ρήξη ανευρύσματος της κοιλιακής αορτής και οξεία ισχαιμία των μεσεντέριων αγγείων. Γυναικολογικές αιτίες οξέος κοιλιακού άλγους θα πρέπει να αποκλείονται, ενώ δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι στην Ελλάδα υπάρχουν ασθενείς που πάσχουν από δρεπανοκυτταρική ή μικροδεπανοκυτταρική αναιμία και μπορεί να παρουσιάζουν κρίσεις δρεπανώσεως που εκδηλώνονται με έντονα κοιλιακά άλγη.

Το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (σε περίοδο έξαρσης) μπορεί να εκδηλωθεί με οξύ κοιλιακό άλγος. Το ευερέθιστο έντερο είναι συχνότερο στις γυναίκες μέσης ηλικίας από τους άνδρες. Προεξάχοντες χαρακτήρες του συνδρόμου είναι ο κοιλιακός πόνος και ή διαταραχή των κενώσεων. Σε πολλούς ασθενείς τα συμπτώματα αρχίζουν μετά από έντονο ψυχικό stress. Η ένταση του πόνου ποικίλει από άτομο σε άτομο, αλλά και στον ίδιο ασθενή παρατηρούνται περίοδοι υφέσεων και εξάρσεων. Ο πόνος μπορεί να είναι κωλικοειδής, νυγμώδης, βύθιος ή καυστικός. Συνήθως εντοπίζεται στο δεξιό ή αριστερό κάτω τριτημόριο της κοιλίας. Στον ίδιο ασθενή ο πόνος μπορεί να εντοπίζεται κατά περιόδους σε διαφορετικές περιοχές της κοιλίας. Πολλοί άρρωστοι αναφέρουν ότι ο πόνος υφίεται με την κένωση του εντέρου ή την αποβολή αερίων. Σχεδόν ποτέ δεν ξυπνά τον ασθενή από τον ύπνο και δεν συνοδεύεται από μόνιμο τεινεσμό. Μερικοί ασθενείς αναφέρουν αίσθημα κοιλιακής διάτασης αλλά κατά την επίκρουση δεν παρατηρείται αεροπλήθεια στην κοιλία. Η διάγνωση του συνδρόμου πρέπει να είναι θετική, δηλαδή να κατευθύνεται στην ανεύρεση των διαγνωστικών κλινικών στοιχείων με βάση τα κριτήρια της Ρώμης(Πίνακας 2). Σε δεύτερο χρόνο, ο αποκλεισμός οργανικών νόσων είναι απαραίτητος.

Κλινική αξιολόγηση

Η λήψη ιστορικού

Στοιχεία ταυτότητας (φύλο, ηλικία, επάγγελμα) είναι απαραίτητα για την διαφορική διάγνωση. Νοσήματα όπως η οξεία εκκολπωματίτιδα, η οξεία εντερική ισχαιμία, το διαχωριστικό ανεύρυσμα της κοιλιακής αορτής, η απόφραξη από καρκίνο του παχέος εντέρου απαντούν συνήθως μετά την μέση ηλικία. Αντιθέτως, η οξεία σκωληκοειδίτιδα ή απόφραξη του τελικού ειλεού από νόσο του Crohn απαντούν συχνότερα σε νέα άτομα.

Ατομικό αναμνηστικό

Παθήσεις, νοσηλείες, χειρουργικές επεμβάσεις, φάρμακα δίνουν σημαντικές πληροφορίες για την διάγνωση του οξέος κοιλιακού άλγους.
Ατομικό αναμνηστικό χειρουργικής επέμβασης στην κοιλιά για νεόπλασμα μπορεί να υποδηλώνει υποτροπή της, μετάχρονο νεόπλασμα, μετεγχειρητική στένωση της αναστόμωσης ή ειλεό από συμφύσεις. Ασθενείς με ήπιο εγκεφαλικό επεισόδιο στο παρελθόν, σακχαρώδη διαβήτη ή γνωστή αγγειοπάθεια αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου ή οξεία εντερική ισχαιμία. Γνωστή χολολιθίαση η πρόσφατη χολοκυστεκτομή μπορεί να σχετίζεται με κωλικό του δεξιού υποχονδρίου από χολόλιθο ή χοληδοχόλιθο.

Η κατάχρηση αιθυλικής αλκοόλης σχετίζεται με οξεία παγκρετίτιδα ή οξεία αλκοολική ηπατίτιδα. Η λήψη αντιφλεγμονωδών φαρμάκων με προδιαθεσικό παράγοντα πεπτικού έλκους.

Οικογενειακό ιστορικό πρέπει πάντοτε να αναζητείται. Νοσήματα όπως η οξεία διαλείπουσα πορφυρία, η δρεπανοκυτταρική και μικροδεπανοκυτταρική αναιμία, ο κληρονομικός, μη πολυποειδής καρκίνος του παχέος εντέρου ή τα σύνδρομα οικογενούς πολυποδιάσεως διερευνούνται.

Παρούσα νόσος

Ο τρόπος και συνθήκες έναρξης του οξέος κοιλιακού άλγους, η εντόπισή του, αλλά και ποιότητα και αντανακλάσεις του πρέπει να αναζητούνται και να περιγράφονται με κάθε δυνατή λεπτομέρεια.

Η εισβολή του οξέος κοιλιακού άλγους είναι αιφνίδια (δευτερόλεπτα) στην διάτρηση και οξεία ισχαιμία. Είναι ταχεία (μερικά λεπτά) σε απόφραξη κοίλου σπλάχνου (χοληδόχος κύστη, ουρητήρας). Είναι βραδεία (μερικές ώρες) σε φλεγμονώδεις ενδοκοιλιακές εξεργασίες και σε απόφραξη του ειλεού ή του παχέος εντέρου.

Συχνά η περιγραφή από τον ασθενή των συνθηκών εισβολής του πόνου συμβάλουν σημαντικά στην κλινική διαφορική διάγνωση. Για παράδειγμα, προοδευτικά επιδεινούμενη δυσκοιλιότητα τους τελευταίους μήνες μπορεί να υποδηλώνει ανάπτυξη νεοπλάσματος που οδηγεί σε αποφρακτικό ειλεό. Έναρξη οξέος κοιλιακού πόνου μετά από μεγάλο λιπαρό γεύμα μπορεί να σχετίζεται με κωλικό χοληδόχου κύστεως ή οξεία παγκρετίτιδα. Συχνά επεισόδια κοιλιακού άλγους επί σειρά ετών μετά από συγκινησιακά ερεθίσματα μπορεί να οφείλονται σε κρίσεις ευερέθιστου εντέρου σε αγχώδη άτομα.

Ορισμένες φορές τα συνοδά συμπτώματα του οξέος κοιλιακού άλγους είναι μη ειδικά, όπως οι έμετοι που συνοδεύουν τον κωλικό της χοληδόχου κύστεως και τον κωλικό του νεφρού, ενώ άλλες φορές συμβάλλουν σημαντικά στην διαφορική διάγνωση, όπως έμετοι, διάρροιες και εμπύρετο σε μία τυπική οξεία γαστρεντερίτιδα ή μερική ύφεση του πόνου μετά από κένωση του εντέρου που υποδηλώνει συνήθως νόσο του παχέος εντέρου. Πρόσφατη απώλεια της όρεξης συνήθως συνοδεύει την οξεία ηπατίτιδα ή τη νεοπλασματική νόσο, ιδιαίτερα αν συνυπάρχει σημαντική απώλεια σωματικού βάρους. Αποχρωματισμός των κοπράνων υποδηλώνει απόφραξη του χοληδόχου πόρου, ενώ υπέρχρωση των ούρων απαντούν σε νοσήματα του ουροποιητικού συστήματος (αιματουρία), χολόσταση(αποφρακτικός ίκτερος, παρεγχυματικά νοσήματα ήπατος) ή αιμόλυση. Ο ασθενής πρέπει να ερωτάται για τον ρυθμό κενώσεων του εντέρου και την αποβολή αερίων . Δυσουρικά ενοχλήματα, όπως συχνουρία και καύσος κατά την ούρηση κατά κανόνα συνοδεύουν τον κωλικό του νεφρού ή ουρολοίμωξη.

Κλινική εξέταση

Σε κάθε ασθενή με οξύ κοιλιακό άλγος η αντικειμενική εξέταση πρέπει να περιλάβει την μέτρηση της αρτηριακής πιέσεως, τον αριθμό σφύξεων ανά λεπτό και την θερμοκρασία του σώματος.
Σε ασθενείς με οξύ κοιλιακό πόνο παρουσία υψηλού πυρετού, ταχυκαρδίας και ταχύπνοιας υποδηλώνουν σηψαιμία από περιτονίτιδα ή από οξεία χολαγγειίτιδα, παγκρεατικό φλέγμονα ή απόστημα, οξεία πυελονεφρίτιδα, φλεμονή των εντέρων (βακτηριακή η ιδιοπαθής) ή τοξικό μεγάκολο.

Επισκόπηση

Η επαφή του ασθενούς με το περιβάλλον, η στάση του αρρώστου και ο τρόπος αναπνοής παρέχουν χρήσιμα στοιχεία στον εξεταστή. Οι ασθενείς με κωλικό του νεφρού συνήθως κρατούν με την παλάμη τους τη σύστοιχη νεφρική χώρα και περιστρέφονται στο κρεβάτι ή σηκώνονται και ξαπλώνουν συχνά, επειδή δεν βρίσκουν θέση που τους ανακουφίζει από τον πόνο. Οι ασθενείς με οξεία παγκρεατίτιδα ή οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου παραμένουν κατακεκλιμένοι και ακίνητοι. Στην οξεία γενικευμένη περιτονίτιδα ο ασθενής έχει όψη βαρέως πάσχοντος. Παρουσιάζει επιπόλαιη θωρακική αναπνοή και κατάργηση της κοιλιακής αναπνοής, επειδή η μεταβολές της ενδοκοιλιακής πίεσης επιτείνουν τον πόνο. Στον ειλεό η κοιλιά μπορεί να παρουσιάζει διάταση. Στην φάση της επισκόπησης πρέπει να ελέγχεται η γλώσσα για σημεία αφυδάτωσης και η απόπνοια που μπορεί να είναι χαρακτηριστική οξέωσης ή οξείας μέθης.

Ψηλάφηση

Ο εξεταστής αρχίζει με την «επί πολής» ψηλάφηση των κοιλιακών τοιχωμάτων και ακολουθεί η «εν τω βάθει» ψηλάφηση. Γενικευμένη ευαισθησία και σύσπαση απαντούν στην περιτονίτιδα από διάτρηση κοίλου σπλάχνου ή διαφυγή χολής, παγκρεατικού υγρού ή αίματος στην περιτοναϊκή κοιλότητα. Εντοπισμένη ευαισθησία η σύσπαση υποδηλώνουν είτε διάταση του τοιχώματος κοίλου σπλάχνου ή εντοπισμένη περιτονίτιδα. Η ψηλάφηση της κοιλιακής χώρας πρέπει πάντοτε να συμπληρώνεται από δακτυλική εξέταση του ορθού που παρέχει σημαντικές διαγνωστικές πληροφορίες από την ύπαρξη κοπρόστασης και την άμεση ανακούφιση του αρρώστου δια της απομάκρυνσης των σκυβάλων ως την ψηλάφηση πιθανής μάζας ή ανίχνευσης παρουσίας αίματος.

Επίκρουση

Τυμπανικός ήχος συνήθως ανευρίσκονται σε ειλεό και μετακινούμενη αμβλύτητα όταν υπάρχει ελεύθερο περιτοναϊκό υγρό. Η επίκρουση πάνω από το ήπαρ δίνει αμβλύ ήχο. Η εξαφάνιση της ηπατικής αμβλύτητας αποτελεί παθογνωμικό διαγνωστικό κλινικό στοιχείο διάτρησης κοίλου σπλάχνου.

Ακρόαση

Οι φυσιολογικές περισταλτικές κινήσεις του εντέρου παράγουν τους εντερικούς ήχους που ακούγονται με το στηθοσκόπιο κάθε 5-10 δευτερόλεπτα. Αυξημένης έντασης και μεταλλικής απήχησης εντερικοί ήχοι ανευρίσκονται στον αποφρακτικό ειλεό. Εξάλειψη των εντερικών ήχων απαντά στον παραλυτικό ειλεό, που συνοδεύει την περιτονίτιδα.
Κατά συστήματα αντικειμενική εξέταση

Η προσεκτική κατά συστήματα αντικειμενική εξέταση δεν πρέπει να παραμελείται. Παραδείγματος χάρη, κολπική μαρμαρυγή μπορεί να σχετίζεται με πνευμονικές εμβολές ή θρομβοεμβολικά επεισόδια στο λεπτό έντερο. Απαραίτητη είναι ή πλήξη των νεφρικών χωρών με το ωλένιο χείλος της παλάμης που εκλύει πόνο σε κωλικό νεφρού(σημείο Giordano).Ψηλάφηση υπερκλείδιων λεμφαδένων απαντά σε καρκίνο του στομάχου.

Είναι προφανές ότι η συνολική εκτίμηση του αρρώστου θα συμβάλει αποφασιστικά στην αιτία προέλευσης του πόνου και θα οδηγήσει ασφαλέστερα στη διάγνωση.

Εργαστηριακή διερεύνηση

Ανάλογα με τα νοσήματα που περιλαμβάνονται στην διαφορική διάγνωση, αμέσως μετά την λήψη του ιστορικού και την αντικειμενική εξέταση μπορούν να πραγματοποιηθούν μερικές επείγουσες, παρακλινικές εξετάσεις. Αυτές περιλαμβάνουν την Γενική αίματος, Γενική ούρων, ΗΚΓ, βιοχημικό έλεγχο και U/S άνω –κάτω κοιλίας. Ακόμη η ορθοσκόπηση είναι απλή εξέταση που μπορεί να γίνει εύκολα και χωρίς προετοιμασία του ασθενούς. Σε ασθενείς με οξύ κοιλιακό άλγος και αιμορραγία από το πεπτικό σύστημα που εκδηλώνεται με μέλαινες κενώσεις, η επείγουσα ενδοσκόπηση του ανώτερου πεπτικού συστήματος αποτελεί την εξέταση εκλογής για την διάγνωση του αιτίου. Αντιθέτως η υποψία διάτρησης κοίλου σπλάχνου αποτελεί αντένδειξη για ενδοσκόπηση του πεπτικού συστήματος, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις μια απλή ακτινογραφία επιβεβαιώνει την κλινική διάγνωση. Είναι αξιοσημείωτο ότι η πλειοψηφία των εξετάσεων αυτών, χάρη στην σύγχρονη τεχνολογία μπορούν να πραγματοποιηθούν στο σπίτι ή στο τμήμα επειγόντων περιστατικών(Τ.Ε.Π.) με χαμηλό κόστος και μέγιστη ωφέλεια. Ήδη πολλά οργανωμένα συστήματα υγείας διαθέτουν το απαραίτητο εξοπλισμό με προφανή αποτελέσματα στην έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία, καθώς και στην αποσυμφόρηση συνολικά του συστήματος υγείας.

Συμπέρασμα

Η αντιμετώπιση του οξέος κοιλιακού άλγους και ειδικά η διαφοροδιάγνωση της οξείας χειρουργικής κοιλίας από το οξύ άλγος, που δεν απαιτεί χειρουργική αντιμετώπιση, αποτελεί πάντα μια πρόκληση για τον κλινικό ιατρό. Η προσεκτική λήψη του ιστορικού, η αντικειμενική εξέταση, ο παρακλινικός έλεγχος, όταν απαιτείται, και πάνω από όλα η παρακολούθηση του αρρώστου (follow up) διασφαλίζουν την έγκαιρη και πληρέστερη διάγνωση της πάθησης, την αποφυγή ταλαιπωρίας του ασθενούς και της οικογενείας του και την άμεση θεραπευτική αγωγή.

Βιβλιογραφία

1. Gastrointestinal and Liver Diseases . Sleisenger and Fordtran’s 8th edition Saunders
2. Διαφορική Διάγνωση Συμπτωμάτων και Συνδρόμων του Πεπτικού Συστήματος. Σ. Λαδάς Εκδόσεις ‘Δ.Σ. Λαδάς’ 1998 Αθήνα.